Onlangs moest ik denken aan het boek Kinder brauchen Märchen van Bruno Bettelheim. Het werd me op de hogeschool aangeraden door één van de lectoren (ik ga geen namen noemen, want ik twijfel tussen twee monumenten) en ik noteerde, las en onthield.
Het belang van sprookjes
Voor wie het niet kent: Bettelheim legt in dit boek uit waarom sprookjes zo belangrijk zijn voor kinderen. Verhalen helpen kinderen om met hun angsten en problemen om te gaan. Ze pakken grote thema's aan op een manier die kinderen snappen. De belangrijkste les die ik onthield: we moeten de enge stukken niet weglaten, want juist die donkere kanten helpen kinderen hun eigen angsten veilig te verwerken. Tot zover de zeer summiere samenvatting van een boek van 400 bladzijden.
De aanleiding voor de flashback
De aanleiding voor deze flashback naar mijn studententijd was een voorval op het werk. Ik ben (onder andere) interne opleider op een maatwerkbedrijf - wat vroeger de beschutte en sociale werkplaatsen waren - en geef regelmatig opleiding aan onze arbeiders. Het is een divers publiek, maar één ding hebben de meeste collega's gemeen: ze lezen niet graag. Toch zijn er een aantal uitzonderingen, waarvan ik weet dat ze af en toe met hun neus in de boeken zitten.
Die dag zat Jason in de groep, een jonge twintiger, die kop en nek boven me uitsteekt, veel in de fitness zit en vaak te laat gaat slapen*. Dankzij een andere collega ontdekte Jason onlangs het Oude Testament opnieuw. Hij kreeg destijds godsdienst op school, maar dat was helemaal niet aan hem besteed. (Al vond hij de tekeningen in de kinderbijbel wel mooi.) Na 20 jaar katholiek onderwijs kan ik me daar wel iets bij voorstellen.
Maar tijden veranderen. En toen gebeurde het...
Van Bijbelverhaal naar Blockbuster
Ik weet niet meer hoe we er op kwamen, maar toen Jason zijn versie van het verhaal van Jozef en zijn broers vertelde, hing iedereen aan zijn lippen. Het werd een hedendaagse variant, die zo uit de filmzaal leek te zijn weggelopen. (Om verwarring te vermijden: het gaat dus NIET over Jozef van Maria en Jezus, want dan zouden we in het Nieuwe Testament zitten. Het gaat over Jozef en zijn magische jas.)
"Oké, dus je hebt deze Jozef, zoon van die mega-rijke Jakob. Die gast krijgt gewoon een super fancy jas cadeau terwijl zijn broers next level worden! Maar check dit: Jozef heeft ook nog eens van die weird dromen die echt uitkomen, geen grap.
Hij vertelt z'n broers dan ook nog dat hij heeft gedroomd dat ze allemaal voor hem buigen enzo. Wie doet dat nou?! Zijn broers flippen totaal en gooien hem in een kuil, en verkopen hem daarna aan random gasten die naar Egypte gaan. Ze maken een fake verhaal dat-ie dood is, smeren wat bloed op z'n jas en papa trapt er vol in. Echt ziek familiedrama dit!
Maar Jozef is echt een baas. In Egypte werkt hij zich helemaal omhoog bij zo'n rijke vent, Potifar. Maar dan wil Potifars vrouw hem versieren, hij zegt nee, en zij beschuldigt hem van aanranding! WTF! Dus bam, Jozef belandt in de bak.
Maar zelfs in de gevangenis blijft-ie killen met zijn dromen-uitleg. De Farao, Potifar dus, heeft rare dromen en niemand snapt ze. Jozef zegt: 'Ik fix het wel.' Hij vertelt dat er zeven vette jaren komen en daarna zeven magere jaren met hongersnood enzo.
De Farao vindt het zó sick dat hij Jozef meteen promoveert tot zijn rechterhand! LEVEL UP! Jozef regelt alle voedselvoorraden voor de hongersnood. Als het dan echt misgaat, komen z'n broers naar Egypte voor eten. Ze hebben echt geen idee dat hun broertje nu de baas is, LOL!
Na wat testjes om te zien of z'n broers nog steeds losers zijn, zegt Jozef: 'Surprise! Ik ben het!' Maar in plaats van wraak te nemen (wat ik zou doen), vergeeft hij ze gewoon! Hij haalt de hele clan naar Egypte en ze leven als koningen. Echt van zero naar hero in één verhaal!"
Na enkele minuten was iedereen helemaal vergeten dat het over een bijbelverhaal ging. Jasons enthousiasme was aanstekelijk en de manier waarop hij het verhaal modern maakte, bracht het ineens heel dichtbij. Gelukkig moest Jason nog aan het Exodus-verhaal beginnen (dat van Mozes in zijn mandje op de Nijl), anders was heel mijn opleiding in het water gevallen.
Nood aan verhalen
En zo bewees Jason wat Bruno Bettelheim al zei: we hebben verhalen nodig om de wereld te begrijpen en onze eigen ervaringen in perspectief te plaatsen. Het maakt niet uit of het verhaal duizenden jaren oud is of pas gisteren bedacht werd. Wat telt is de manier waarop het wordt verteld. Jason nam een oeroud verhaal en maakte het relevant voor zijn publiek, compleet met hedendaagse referenties en termen. Een goed verhaal overleeft, evolueert en vindt altijd weer nieuwe vertellers en toehoorders. Het gaat om universele thema's als familie, verraad, vergeving en hoop - thema's die ons allemaal raken.
Hervertellingen
Niet alle hervertellingen zijn even geslaagd, trouwens. Ooit las ik 1984 van George Orwell. Een klassieker onder de dystopische verhalen. Begin 2023 las ik Julia, van Sandra Newman, een feministische hervertelling van deze klassieker. Dat was een ware belevenis. Niet helemaal mijn stijl, maar ik apprecieerde wel de insteek. Begin 2025 las ik 2084, een iets oudere hervertelling van Iris Scheys, die vertrekt vanuit de vraag "Wat als… Orwells 1984 zich zou afspelen in het jaar 2084?" Ik vond er niks aan - Orwell had zijn werk al te goed gedaan.
Naar aanleiding van bovenstaande zette ik ondertussen mijn tanden in Mythos: de Griekse mythen herverteld van Stephen Fry. Niet helemaal geslaagd als luisterboek, maar het ontbreekt me momenteel aan tijd om rustig te gaan zitten lezen. Er moet namelijk geschreven worden; het hoofdpersonage van mijn roman begint ongeduldig te worden en heeft geen boodschap aan kerstverhalen die voorrang vragen.
* Jason wordt in het echt met een andere naam aangesproken (en luistert daar meestal ook naar).
Een nieuw jasje